Memlekette, yüreğimiz ağzımızda sürekli kötü haberler aldığımız şu günlere denk geldi Romanların Kraliçesi'nin vefat haberi.  24 Haziran 2008 tarihinde, Kuruçeşme Arena’da "Kardeş Türküler’le 15 Yıl” adını verdiğimiz gösterimizde, Üsküp’ten aramıza katılmıştı. Balkanlarda 60 yılı aşan müzikal kariyeriyle, gerek eski Yugoslavya’ya gerekse bugünkü Makedonya’ya özgü ve Bizans'la Osmanlı’nın imparatorluk müzik gelenekleriyle de hemhâl olmuş müziğinde bir tarih yazdığını söylememiz hiç yanlış olmaz.  

Esma Redzepova, 2008'deki gösterimizin provalarına katılmak üzere, gösteriden birkaç hafta önce gelmişti İstanbul’a. Kendisiyle bol bol sohbet etme imkânımız olmuştu ve sohbetlerde konuşulanları tüm kapsamıyla BGST sitesinde de paylaşmıştık. (http://www.bgst.org/alan-cal-malar/esma-redzepova-ile-makedonya-ve-muzik-uzerine-1 )

Bugün de, kendisiyle o günlerde yaptığımız özel röportajı sizlerle yeniden paylaşmak istiyoruz.

Eserlerini sahnede birlikte seslendirme şansı ve onuruna da sahip olduğumuz Esma Redzepova'nın anısı önünde saygıyla...

 

ESMA REDZEPOVA: “MÜZİK, BENİM BESİN KAYNAĞIM!

Müzikle ne zaman tanıştınız?

Çocukluk yıllarımda, daha çok gençken, 8-9 yaşlarında başladım. Öğretmenim Stevo Teodosievski  de benimle özel olarak ilgilenmiştir.

Ailenizde başka müzisyen var mıydı?

Evet. Babam bütün vurmalı çalgıları çok iyi çalardı. Aynı zamanda çok da iyi bir besteciydi. Ondan müzik hakkında çok şey öğrendim. Küçük yaşlarda, babamın benim üzerimdeki etkisi çok büyüktü. Kış günlerinde babam bütün aileyi bir araya toplar, kendisi vurmalı çalgılar çalar, çocuklara “Haydi uyanın, haydi dans edin!” derdi. Kimse bunu yapmak istemezdi aslında; ama ben müziği duyar duymaz o an dans etmeye başlardım. Çok profesyonel ve ciddi bir şekilde dans ederdim. Bütün ağabeylerim ve ablalarım benim bu halimle dalga geçerlerdi. Ama ben onlara söylemiştim. “Bunu yapmayın! Bir gün çok ünlü bir şarkıcı olacağım, göreceksiniz!” derdim.  Ve böylece bu hayalim bugün gerçeğe dönüştü.

İlk albümünüzü ne zaman yaptınız?

Albüm değil; ama ilk single kaydımı, yani 45’lik plağımı 11 yaşında yaptım. 2 şarkı bir yüzde, 2 şarkı diğer yüzde olmak üzere 4 kısa şarkıdan oluşan bir plaktı.

 Bu 45’likte hangi şarkılar vardı?

İlk 45’lik plağımda, kendi bestem olan “A Bre Babi So Kerdjan”, “Çaye Şukarije”, “Nino Nino” ve Türkçe bir şarkı olan “Kızım Seni Ali’ye Vereyim mi?”yi okumuştum.

Bugüne kadar hangi dillerde şarkı söylediniz?

Bugüne kadar yaklaşık 20 farklı dilde şarkı söyledim; ama şarkılarımda en çok kullandığım diller Çingenece, Makedonca ve Sırpça/Karadağca’dır.  Bu ikisi, yani Sırpça/Karadağca, artık neredeyse aynı dil. Şehirler ayrılmadan önce bazı farklılıklar yaratılmaya çalışıldı bu iki dil arasında; ama artık ikisi de aynı. Yugoslavya’da konuşulan bütün diller, bir parça Sırpça oluyor aslında.

Sanıyoruz ki Çingeneceyi tercih etmeye özen gösteriyorsunuz. Bunun özel bir önemi var mı sizin için?

Hayır, özel bir önemi yok. Makedonya’daki bütün halklar da beni kendi şarkıcıları olarak sahipleniyor. Çingenece şarkı söylemek kariyerim için pek de iyi bir şey değil aslında. Makedonya’da yaşıyorum ve ben aynı anda hem bir Makedon şarkıcı hem de bir Çingene şarkıcıyım.

Peki, Makedonya için Çingenelerin önemli bir merkezi diyebilir miyiz?

Evet. Makedonya Anayasası, Makedonya’daki Roman halkının iyi bir hayat sürmesi için gayet iyi eğitim ve iş imkânları sunuyor. Romanlar Makedonya’nın önemli bir parçasını oluşturuyor çünkü ve Makedonya, Roman halkına nasıl davranılması gerektiği konusunda diğer ülkelere de örnek olmalıdır. Bence Makedonya, Roman halkı için çok şey yapan en insancıl ülke. Esma Redzepova Theodosievska gibi Roman şarkıcılar da ilk oradan çıktı. İlk Çingene alfabesi, Çingene dilinde 24 saat yayın yapan ilk Çingene televizyonu Makedonya’dan çıktı. Şimdi bu şekilde iki televizyon kanalı var. Makedonya parlamentosunda iki üyemiz var. 45000 nüfuslu bir ilçemizin belediye başkanlığını yapan bir Roman arkadaşımız var. Makedonya Cumhuriyeti ile gurur duyuyorum.

Makedonya’nın ünlü Şutka Mahallesi’ni biz de duyduk. Bu mahallenin ünü nereden kaynaklanıyor?

Şutka kelimesi, Şuto Orizari için kullanılan bir kısaltma. Şuto Orizari size daha önce anlattığım, Romanların yaşadığı belediyenin ismidir. Şutka da bu yerin kısaltma adı, başka bir şey değil. Gerçek isim Şuto Orizari ve doğrudur, burada çok sayıda Roman yaşar.

Dünyanın çoğu yerinde, Çingene halkını ya “eğlenceli, şirin insanlar” şeklinde gören romantik ya da turistik bir bakış ya da hırsızlık yapan insanlar olarak gören ırkçı bir bakış açısı hâkim. Bu durum Makedonya için de geçerli mi?

Hayır, geçerli değil. Makedonya, her şeyden önce Çingenelerin eğitimi için yatırım yaptı. Böylece Çingenelerin çoğu üniversite eğitimi aldı ve eğitimli bireyler haline geldi,  güzel hayatlar sürebildi. Artık orta eğitim Makedonya’da yaşayan herkes için zorunlu hale getirildi, böylece eğitim seviyesi Çingene halkı için de yükseldi. Ebeveynler, çocukları ortaokuldan mezun olana kadar onları okula göndermekle yükümlü. Ve bu yükümlülük sadece Çingeneler değil, bütün Makedonyalılar için geçerli. Makedonya’daki Çingeneler, hırsızlık yapmıyor ya da sadece müzisyenlik yapmıyor. Doktorlarımız, milletvekillerimiz, avukatlarımız, öğretmenlerimiz ve neredeyse her türlü meslekle uğraşan Çingeneler var.

O halde Makedonya bu konularda gerçekten çok şanslı. Peki diğer ülkelerde Romanlar ve Çingenelere karşı uygulanan ırkçı politikalar karşısında bir şey yapıyor musunuz? Örneğin geçen günlerde İtalya’da bir Çingene kampı yakıldı. Bu tür olaylara karşı herhangi bir protesto girişimi var mı? Yani Makedonya bunlara karşı bir şey yapıyor mu ve Esma Redzepova bu durumu nasıl değerlendiriyor?

Bu sorun bütün Avrupa ülkeleri için geçerli. Çünkü Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Çek Cumhuriyeti gibi birçok ülke Avrupa ailesine girmek ve Avrupa Birliği’nin bir parçası olmak için çabalıyor. Bu ırkçı yaklaşımlar bir sorun; çünkü birçok insan diğer Avrupa ülkelerine vizesiz giriş yapabiliyor. Sınırlar açık ve insanlar hiçbir belgeye ihtiyaç duymadan bu ülkelerde 3 aya kadar kalabiliyor; fakat Çingeneler sorun yaşıyor. Diğer Avrupa ülkelerinde Çingenelere farklı gözlerle bakılıyor. Çingene halkı kendilerine bu şekilde davranılmayan bir yer bulmak yolunda çok sorun yaşıyor.  Oysa Çingeneler hiç kimse için sorun değildir. Bir iş bulmak ve çalışmak istiyorlar; çünkü kendilerine ait bir ülkeleri yok ve yaşamak için her yeri ve her işi denemek zorundalar. Ailelerinden bu şekilde eğitim alıyorlar.

Çingeneler, dünyanın bütün insanlığa ait olduğuna inanır. Kendi ülkeleri yok ve dünyanın her yerinde yaşıyorlar. Çünkü dünyanın bütün insanlığa ait olduğunu biliyorlar. Çingeneler kozmopolit insanlardır. Bugün her Çingene bireyinin bir mesleği var ve diğer ülkelerle sizin kuramayacağınız kadar ilişki kurabilirler. “Barışın Bedeli” isimli bir roman vardır; bu roman gerçekten Çingene halkı için yazılmış. Çünkü Çingeneler çok barışçıl insanlar. Milliyetçi değildirler. Herkesle arkadaş olmak isterler. Çingene halkı, o güzel Çingene halkı böyledir! Eğer biri Çingenelerin hırsız olduğunu söylerse, onlara beyaz halkın daha büyük bir hırsız olduğunu söylemek isterim. Çünkü beyazlar çok daha fazla şey çaldılar. Eğer bir Çingene hırsızlık yaparsa, amacı yiyecek bir şey bulmak olacaktır. Çünkü Çingeneler birçok ülkede hâlâ işsiz ve belki hırsızlık, hayatta kalabilmenin tek yoludur.

Modern şehirler, Çingenelerin varlığını, modern hayata karşı bir tehdit olarak algılıyor; çünkü Çingene halkı insanlara sınırların ne kadar aptalca olduğunu gösteriyor.

Evet, bu kesinlikle doğru. Çingenelerin sınırları yoktur. Belki de hayvanlar, bu dünyadaki insan nüfusundan daha akıllı ve bir adım önde diyebiliriz. Neden, diyeceksiniz. Çünkü bütün havyanlar hiçbir pasaport veya vize benzeri belgeye ihtiyaç duymadan dünyanın her yerine gidebiliyor. Örneğin dünyanın en zehirli yılanı istediği zaman istediği yere gidebiliyor. En zehirli yılan benim aslında; dünyanın her yerini geziyorum, özgürüm. Çingeneler özgürdür.

Esma Hanım, 50 yıldır müzik yapıyorsunuz. Geleneksel Çingene müziğinin Balkan müziği içindeki yerini nasıl değerlendiriyorsunuz?

Şimdi, Çingene müziği Balkanlarda çok yaygın. Bunun asıl nedenlerinden biri TV, internet ve müzik sektörü olabilir. İnternet sayesinde 3 dakikada istediğiniz bütün bilgilere erişebiliyorsunuz. Artık Çingene müziği hakkındaki bütün verilere ulaşmak için daha hızlı bir yol var.

Çingene müziğinin hak ettiği şekilde belgelendiğini düşünüyor musunuz?

Müzik bazı yollardan çok iyi şekilde gösteriliyor. Ama medyanın ürettiği bazı filmler hiç iyi değil; çünkü bunlar Çingenelerin gerçek hayatını yansıtmıyor. Belki de yarım yüzyıl geride kalan Çingene görüntülerini ısıtıp tekrar önümüze koyuyorlar. Ben çok küçükken, sanırım 7 yaşlarındayken, her Çingene ailesinin müzik dinleyebilecekleri bir radyosu vardı. Çingeneler müziği çok sever. Müzik onların hayatının bir parçasıdır.

70’li yıllarda pek çok Türkiyeli popüler müzik sanatçısı sizi örnek aldı ve burada sizin şarkılarınızdan bazılarının coverları yapıldı. Siz bunu duydunuz mu? Bu durumdan haberdar mısınız?

Evet, haberim var ve bu durumdan onur duydum. Çünkü bütün müzisyenler ve şarkıcılar bana bu şekilde saygı duydu ve benim gibi olmak istedi. Bu da beni mutlu etti. Belki de şu anda dünyadaki en mutlu kadınlardan biriyim; çünkü şarkı söylemesi çok zor bir tarzı seçtim. Bu yolda beni takip etmeye çalışan pek çok şarkıcı oldu. Kendime has orijinal bir tarzım var. Bir şarkımın iki notasını duysanız bile “A evet, bu Esma Redzepova!” diyebilirsiniz. Bundan çok mutluyum.

Esma Redzepova çok güçlü bir yorumcu. Roman müziğinin hem eğlenceli hem de hüzünlü yanını şarkılarına taşırken aynı zamanda yenilikçi de olabiliyor. Peki, Esma Redzepova kendi müziğini nasıl değerlendiriyor? Müziğe, hangi açılardan katkı sunduğunuzu düşünüyorsunuz?

Özellikle Balkanlardaki müzik üzerinde çok büyük etkilerim olduğunun farkındayım ve bu benim için kutsal bir lütuf. Müzik benim için su gibi, ekmek gibi, güneş gibi, hava gibidir. Benim için müziğin anlamı budur. Müzik benim besin kaynağım.

Bugünlerde neler dinliyorsunuz?

Hiçbir zaman 2 ya da 3 dakikadan daha uzun bir şey dinlemem. Çünkü tarzımı korumak istiyorum. Belki de 50 yıldır yüzbinlerin önünde müziğimi sergiliyor olmak beni şımartmıştır, bilemiyorum. Benim 13-15 yaşlarındayken icra ettiğim müzik şimdi çok popüler ve pek çok sanatçı tarafından icra ediliyor. Ama benim tarzım artık o zamankine göre çok farklı. Bu nedenle Teodosievski ile tanıştığım için çok mutluyum ve beni bu kadar iyi eğittiği için kendisine minnettarım. Bu konudaki bir hatıramı anlatmak istiyorum. 17 yaşımda bir bestemi kaydetmek istemiştim. Teodosievski bestemi dinledi ve “Güzel ama bunu daha güzel, daha zengin bir hale getirmelisin.” dedi ve bunun nasıl yapılacağını bana akordeonuyla anlattı. Ben de ona “Kim böyle şarkı söylüyor ki? Bu şekilde şarkı söyleyen hiç kimse görmedim.” dedim. O da bana dinleyicilerin bu noktadan sonra benim böyle söylememi isteyeceklerini ve bu yüzden öğrenmem gereken çok şey olduğunu söyledi. 3 yıl boyunca haftada 5 gün, günde iki saat çalıştım. O zamanlar şöyle şarkı söylüyordum: (Mırıldanıyor…). O bana nasıl söylemem gerektiğini öğrettikten sonra ise, işte böyle söylemeye başladım: (Esma Redzepova şarkı söylüyor…)